Na de Eerste Wereldoorlog vroeg toenmalig burgemeester van Utrecht, Joachim P. Fockema Andreae de beroemde stedenbouwkundige Hendrik P. Berlage om een uitbreidingsplan voor de stad te maken. In die tijd barstte Utrecht uit haar voegen en stond voor de uitdaging om uit te groeien van rustige landstad met universiteit naar een knooppunt van modern verkeer.
Als eerste werd in het westen van de stad begonnen met de realisatie van een deel van Berlage's plannen. Voor het huidige Plein van Berlage, in de volksmond Toon Hermannsplein, had Berlage grootse plannen. Dit stukje grond moest eruit springen als het begin van zijn ‘as’: een ambitieus stratenplan dat een oplossing bood voor de groeiende verkeersstroom vanuit het centrum van Utrecht naar de periferie. Volgens de oorspronkelijke gedachte zouden de wegen een zeer breed profiel krijgen tot een breedte van 100 meter, waarin water en groenpartijen zouden worden ingepast. Maar de uitvoering van dit plan bleek te kostbaar. Wel vond in de jaren 1921-28 de aanleg plaats van een drietal kades in Zuilen met grachten. Tussen 1948 en 1960 werden die grachten alweer gedempt omdat ze te sterk vervuild waren.
In 2002 vroeg de gemeente Utrecht aan bureau Kraaijvanger∙Urbis om het plan van Berlage weer in ere te herstellen. Om dit zoveel mogelijk in de geest van Berlage te doen, stelden zij voor om het begin van de as te laten opvallen door een hoog monumentachtig beeld, een naald, zoals Berlage dat in zijn oorspronkelijke plannen had bedoeld.
Eerst kreeg het plein een echte, officiële naam: Plein van Berlage, waardoor het verbonden werd met zijn historische afkomst. Daarna werd door omwonenden en buurtbewoners gekozen voor het kunstvoorstel van Gerhard Merz waarmee het plein zijn monumentale accent zou krijgen. De keuze voor de fontein werd ook ingegeven door de vraag vanuit de buurt naar een nieuwe vorm van water, als variant op het ‘water van Berlage’.
De fontein die Gerhard Merz voor het Plein van Berlage ontwierp bestaat uit een rond waterbassin met een hoog opspuitende waterstraal met daar omheen vijf banken, alles van gebouchardeerd beton (beton bewerkt met kleine hamertjes tot een ruw oppervlak) en met een totale doorsnede van twintig meter. Het eenvoudige ontwerp heeft een streng, monumentaal karakter. De kunstenaar streeft naar een tijdloze, universele uitstraling. Vandaar de keuze voor de cirkel, het gebruik van water en het ontbreken van decoraties. Deze eenvoud geeft de fontein de plechtigheid van een monument.
Een tekst van Dante, aangebracht op de rand van de fontein, zet aan tot nadenken. De tekst luidt 'Ik ben als het middelpunt van een cirkel, tot hetwelk zich alle delen van de omtrek in gelijke mate verhouden, gij zijt echter niet zo!'
De tekst zegt dat alleen goden (en daarvan afgeleide idealen) perfect zijn (als de cirkel) en de mens niet. Hieruit valt te concluderen dat we moeten leren leven met onze eigen onvolkomenheden en die van onze medemens. Merz is bekend met de geschiedenis van Zuilen en de huidige sociaalfysieke aanpak in de wijk, en geeft daarop een filosofisch antwoord. Geen enkel mens kan tippen aan de ideale perfectie van de cirkel. Het besef van de eigen imperfectie kan bijdragen tot begrip en tolerantie ten aanzien van de ander. De kunstenaar en denker creëert hier een aandachtspunt en geeft ons via Dante’s woorden te denken. Met het geruis van water als rustgevend element, introduceert hij tenslotte zijn geliefde aspect van tijdloosheid.
Merz wil met dit kunstwerk het voorheen lege plein 'teruggeven' aan alle mensen in de buurt. Al van ver is de hoog opspuitende waterstraal te zien. Als een teken verwijst die straal naar het vroegere plan van Berlage en de wijze woorden van Dante.
Gerhard Merz (Duitsland, 1947) geniet al ruim dertig jaar internationale bekendheid als beeldend kunstenaar. Volgens Gerhard Merz is kunst geen vorm van zelfexpressie, maar een proces van berekening en abstractie, van mathematische zuiverheid en geometrische precisie. Merz streeft in zijn werk altijd naar helderheid en harmonie, naar schoonheid en monumentaliteit.
Hij verwijst in zijn werk graag naar andere kunstwerken en bouwkundige ontwerpen. De sculptuur op het Berlageplein verwijst volgens hemzelf qua vorm, plattegrond en functie naar drie historische voorgangers: Le Table du Roi (1723) in het bos van Fontainebleau, de Tafel van het Zwijgen (1937-1938) in Tirgu Jiu, Roemenië van de beeldhouwer Brancusi, en de Tempel van de Eenzaamheid (1799–1800) van de Duitse architect Friedrich Gilly (niet bedoeld als tempel maar als monument).
